پدر ابراهیم (قرآن)پدر و مادر حضرت ابراهیم علیه‌السّلام انسان‌های مؤمن و موحدی بودند. در قرآن در چند آیه خداوند آزر را با تعبیر پدر ابراهیم علیه‌السّلام بیان کرده است در صورتی که آزر عموی ابراهبم علیه‌السّلام است. ۱ - والدین ابراهیمپدر و مادر حضرت ابراهیم علیه‌السّلام انسان‌های مؤمن و موحد بودند: واذ قال ابرهیم رب اجعل هـذا البلد ءامنا واجنبنی وبنی ان نعبد الاصنام• ربنا اغفر لی ولولدی وللمؤمنین یوم یقوم الحساب. (به یاد آورید) زمانی را که ابراهیم گفت: «پروردگارا! این شهر (مکه) را شهر امنی قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار.پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا می‌شود، بیامرز! دعای ابراهیم علیه‌السّلام برای پدر و مادر خود در زمان پیری بوده است که اگر پدر و مادرش کافر بودند به حکم آیه شریفه «فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه» برای آنان دعا نمی‌کرد، زیرا در آن زمان اگر دشمن خدا بودند معلوم شده بود بدین جهت استفاده می‌شود که پدر و مادرش مؤمن بوده‌اند. بدون شک آزر بت پرست بود، و چنان که قرآن می‌گوید تلاش‌ها و کوشش‌های ابراهیم برای هدایتش مؤثر نیفتاد، و اگر قبول کنیم که آزر پدر ابراهیم بوده این سؤال پیش می‌آید که چرا در آیات فوق ابراهیم تقاضای آمرزش برای او کرد در حالی که قرآن صریحا مؤمنان را از استغفار کردن برای مشرکان باز داشته است. و از اینجا روشن می‌شود که نمی‌توان آزر را پدر ابراهیم دانست، و اینکه گفته‌اند کلمه اب در لغت عرب گاهی به عمو نیز اطلاق می‌شود با توجه به آیات مورد بحث کاملا قابل قبول است. خلاصه اینکه اب و والد در لغت عرب با هم متفاوتند، کلمه والد که در آیات فوق نیز به کار رفته منحصرا به معنی پدر است، ولی کلمه اب که در مورد آزر آمده، می‌تواند به معنی عمو بوده باشد. از انضمام آیات فوق با آیاتی که در سوره توبه در زمینه نهی از استغفار برای مشرکان آمده چنین نتیجه می‌گیریم که آزر حتما پدر ابراهیم نبود. ۲ - آزر به منزله پدر ابراهبمآزر، به منزله پدر حضرت ابراهیم علیه‌السلام بود: واذ قال ابرهیم لابیه ءازر اتتخذ اصناما ءالهة انی ارک وقومک فی ضلـل مبین. (به خاطر بیاورید) هنگامی را که ابراهیم به پدرش (عمویش) «آزر» گفت: «آیا بتهایی را معبودان خود انتخاب می‌کنی؟! من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌بینم.» طبق گفته امامیه «آزر» جد مادری یا عموی ابراهیم علیه‌السّلام است. وما کان استغفار ابرهیم لابیه الا عن موعدة وعدهآ ایاه فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه ان ابرهیم لاوه حلیم. و استغفار ابراهیم برای پدرش (عمویش آزر)، فقط بخاطر وعده‌ای بود که به او داده بود (تا وی را بسوی ایمان جذب کند) اما هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست به یقین، ابراهیم مهربان و بردبار بود! اذ قال لابیه یـابت لم تعبد ما لایسمع ولایبصر ولایغنی عنک شیـا• یـابت انی قد جآءنی من العلم ما لم یاتک فاتبعنی اهدک صرطا سویا• یـابت لاتعبد الشیطـن ان الشیطـن کان للرحمـن عصیا• یـابت انی اخاف ان یمسک عذاب من الرحمـن فتکون للشیطـن ولیا. هنگامی که به پدرش گفت: «ای پدر! چرا چیزی را می‌پرستی که نه می‌شنود، و نه می‌بیند، و نه هیچ مشکلی را از تو حل می‌کند؟! ای پدر! دانشی برای من آمده که برای تو نیامده است بنابراین از من پیروی کن، تا تو را به راه راست هدایت کنم! ای پدر! شیطان را پرستش مکن، که شیطان نسبت به خداوند رحمان، عصیانگر بود! ای پدر! من از این می‌ترسم که از سوی خداوند رحمان عذابی به تو رسد، در نتیجه از دوستان شیطان باشی! مراد از «ابیه» آزر است. اذ قال لابیه وقومه ما هـذه التماثیل التی انتم لها عـکفون. آن هنگام كه به پدرش (آزر) و قوم او گفت: «اين مجسمه‌هاى بى روح چيست كه شما همواره آنها را پرستش مى‌كنيد؟!» اذ قال لابیه وقومه ما تعبدون. هنگامى كه به پدر و قومش گفت: «چه چيز را مى‌پرستيد؟!» اذ قال لابیه و قومه ماذا تعبدون. هنگامى كه به پدر و قومش گفت: «اينها چيست كه مى‌پرستيد؟! واذ قال ابرهیم لابیه وقومه اننی براء مما تعبدون. و به خاطر بياور هنگامى را كه ابراهيم به پدرش (عمويش آزر) و قومش گفت: «من از آنچه شما مى‌پرستيد بيزارم. قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابرهیم والذین معه... الا قول ابرهیم لابیه لاستغفرن لک... براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت، ... جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش (عمويش آزر) گفت (و وعده داد) كه براى تو آمرزش طلب مى‌كنم ... ۳ - معرفی آزرکلمه اب در لغت عرب غالبا بر پدر اطلاق می‌شود و گاهی بر جد مادری و عمو و همچنین مربی و معلم و کسانی که برای ترتیب انسان به نوعی زحمت کشیده‌اند نیز گفته شده است، ولی شک نیست که به هنگام اطلاق این کلمه اگر قرینه‌ای در کار نباشد قبل از هر چیز پدر بنظر می‌آید. اکنون این سؤال پیش می‌آید که آیا براستی آیه بالا می‌گوید: آن مرد بت پرست (آزر) پدر ابراهیم بوده است؟ و آیا یک فرد بت پرست و بت ساز می‌تواند پدر یک پیامبر اولوا العزم بوده باشد؟ و آیا وراثت در روحیات انسان اثر نامطلوبی در فرزند نخواهد گذارد؟ ۳.۱ - دیدگاه مفسرانجمعی از مفسران سنی به سؤال اول پاسخ مثبت گفته و آزر را پدر واقعی ابراهیم می‌دانند، در حالی که تمام مفسران و دانشمندان شیعه معتقدند آذر پدر ابراهیم نبود، بعضی او را پدر مادر و بسیاری او را عموی ابراهیم دانسته‌اند. قرائنی که نظر دانشمندان شیعه را تایید می‌کند چند چیز است: ۱. در هیچیک از منابع تاریخی اسم پدر ابراهیم، آزر شمرده نشده است، بلکه همه تارخ نوشته‌اند، در کتب عهدین نیز همین نام آمده است، جالب اینکه افرادی که اصرار دارند پدر ابراهیم آزر بوده در اینجا به توجیهاتی دست زده‌اند که به هیچ وجه قابل قبول نیست از جمله اینکه اسم پدر ابراهیم تارخ، و لقبش آزر بوده! در حالی که این لقب نیز در منابع تاریخی ذکر نشده است. و یا اینکه آزر بتی بوده که پدر ابراهیم او را پرستش می‌کرده است در حالی که این احتمال با ظاهر آیه فوق که می‌گوید پدرش آزر بود به هیچ وجه سازگار نیست، مگر اینکه جمله یا کلمه‌ای در تقدیر بگیریم که آن هم بر خلاف ظاهر است. ۲. قرآن مجید می‌گوید: مسلمانان حق ندارند برای مشرکان استغفار کنند اگر چه بستگان و نزدیکان آنها بوده باشند، سپس برای اینکه کسی استغفار ابراهیم را درباره آزر دستاویز قرار ندهد چنین می‌گوید: و ما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعدة وعدها ایاه فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه: استغفار ابراهیم برای پدرش (آزر) فقط به خاطر وعده‌ای بود که به او داده بود اما هنگامی که او را در راه بت پرستی مصمم و لجوج دید دست از استغفار درباره او برداشت. از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که ابراهیم بعد از مایوس شدن از آزر دیگر هیچگاه برای او طلب آمرزش نکرد و شایسته هم نبود چنین کند، و تمام قرائن نشان می‌دهد این جریان در دوران جوانی ابراهیم و زمانی بود که در شهر بابل می‌زیست و با بت پرستان مبارزه داشت. ولی آیات دیگر قرآن نشان می‌دهد که ابراهیم در اواخر عمر خود و پس از پایان بنای کعبه برای پدرش از خداوند طلب آمرزش کرد. از انضمام این آیه به آیه سوره توبه که مسلمانان را از استغفار برای مشرکان بر حذر می‌دارد و ابراهیم را از انجام چنین کاری جز برای یک مدت محدود آن هم برای یک هدف مقدس، برکنار می‌شمرد، به خوبی استفاده می‌شود که منظور از اب در آیه مورد بحث، پدر نیست، بلکه عمو یا پدر مادر و یا مانند آن است و به تعبیر دیگر والد در بیان معنی پدر صراحت دارد، در حالی که اب صراحت ندارد. ۳. از روایات مختلف اسلامی نیز می‌توان این موضوع را استفاده کرد زیرا در حدیث معروفی از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است: لم یزل ینقلنی الله من اصلاب الطاهرین الی ارحام المطهرات حتی اخرجنی فی عالمکم هذا لم یدنسنی بدنس الجاهلیة: همواره خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک منتقل می‌ساخت، و هرگز مرا به آلودگی‌های دوران جاهلیت آلوده نساخت. (این روایت را بسیاری از مفسران شیعه و اهل تسنن مانند مرحوم طبرسی در مجمع البیان و نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و فخر رازی در تفسیر کبیر و آلوسی در تفسیر روح المعانی نقل کرده‌اند.) شک نیست که روشنترین آلودگی دوران جاهلیت شرک و بت پرستی است، و کسانی که آن را منحصر به آلودگی زنا دانسته‌اند، هیچ دلیلی بر گفته خود ندارند، بخصوص اینکه قرآن می‌گوید انما المشرکون نجس: مشرکان آلوده و ناپاکند. با توجه به آنچه گفته شد معلوم می‌شود که تفسیر فوق برای آیه مورد بحث تفسیری است بر اساس قرائن روشنی از خود قرآن و روایات مختلف اسلامی و تفسیر به رأی نمی‌باشد. ۴ - پانویس۵ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۷، ص۱۷۵، برگرفته از مقاله «پدر ابراهیم». |